Slechts één millimeter lang en maar liefst 959 lichaamscellen: de rondworm is kleiner dan klein, maar groots waar het gaat om de rol die het beestje kan spelen in onderzoek. En daar weet Marjolein Wildwater als directeur van Vivaltes alles van. Deze spin-off van het Utrecht Science Park maakt het mogelijk om gunstige en nadelige gezondheidseffecten van stoffen te testen met voorspellende kracht voor effecten bij de mens.
Het rondworm-model van Vivaltes maakt deel uit van het EFRO EVERGREEN-project van GreenPort NHN waarin samen met Hortus Alkmaar, Fytagoras en Universiteit van Amsterdam wordt samengewerkt aan een onderzoek naar het gebruik van inhoudsstoffen van pepers tegen obesitas en waar ook studenten van Hogeschool Utrecht een bijdrage aan leveren. Marjolein: “De officiële benaming voor het beestje is Caenorhabditis elegans, afgekort tot C. elegans en ook wel rondworm genoemd. C. elegans is ontzettend waardevol voor moleculaire biologie en ontwikkelingsbiologie en dat komt doordat het DNA van het dier vergelijkbaar is met dat van de mens. Bovendien is het beestje in slechts drie dagen volgroeid en krijgen ze enorm veel nakomelingen: dat maakt het een modelorganisme dat zeer geschikt is voor onderzoek.”
Voorspellende werking
Een van de voorbeelden is het onderzoek naar Alzheimer. “De C. elegans kan dingen leren en onthouden. We kunnen in onderzoek bijvoorbeeld het geheugen van de rondwormpjes testen. Het komt erop neer dat we C. elegans waarin de ziekte Alzheimer is nagebootst tests laten doen die het geheugen van de beestjes op de proef stellen, onder andere door in hun brein een bepaalde (vieze) geur te koppelen aan de beschikbaarheid van voedsel. Vervolgens kunnen we met verschillende stoffen testen in hoeverre de aantasting van het geheugen vertraagd kan worden. Zo’n onderzoek met inhoudsstoffen heeft een voorspellende werking op hoe deze mogelijk van waarde kunnen zijn voor patiënten met Alzheimer.” Ook binnen het Evergreen project spelen de rondwormpjes een hoofdrol. “In dit project draait het om pepers en obesitas. In het kort is de vraag: welke inhoudsstoffen van welke pepers hebben mogelijk effect op het niet krijgen van obesitas of het verminderen van de kans op obesitas? Het is bekend dat mensen met obesitas meer energie innemen dan dat ze verbranden. Maar de óórzaak daarvan kan heel uiteenlopend zijn. In die zin is het echt een complex ziektebeeld. Ligt er een depressie aan ten grondslag? Zijn er bepalende erfelijke factoren? In hoeverre speelt beweging een rol? Met behulp van de rondwormpjes kunnen we al deze mogelijke oorzaken en factoren uit elkaar trekken en apart van elkaar analyseren. We kunnen zelfs hun eetlust en hun metabolisme meten. En om de best mogelijke inhoudsstoffen te kunnen achterhalen heeft Hortus Alkmaar een hele reeks pepers onder de meest uiteenlopende condities gekweekt. Want we weten ook dat gewassen die onder bepaalde ‘gestreste omstandigheden’ zijn gekweekt de meest goede en effectieve inhoudsstoffen bevatten.”
Zoveel mogelijk testen
Te midden van alle wetenschappelijke benaderingen, nauwkeurige analyses en duizenden testjes kijkt Marjolein met belangstelling naar oosterse landen. “In het westen en in de farmaceutische industrie werken we met zoiets als ‘één werkzame stof is één pil’. Bij niet al te ernstige hoofdpijn nemen we paracetamol, punt. Terwijl er tientallen oorzaken bestaan voor hoofdpijn: je hoofd stoten, te weinig drinken, te veel alcohol drinken, slecht geslapen hebben en ga zo maar door. In het oosten wordt een meer holistische gedachte aangehouden. Planten werken daar als medicijn juist omdát ze uit duizenden stoffen bestaan die samen voor een gewenst resultaat zorgen. Dat is een interessant gegeven. In feite is het vergelijkbaar met waar wij door middel van allerlei tests en onderzoek naartoe werken: een verzameling stofjes vinden die bij elkaar een gewenst effect hebben en die we op een bepaalde manier kunnen aanbieden, bijvoorbeeld in pepers of als voedingssupplement. Als organisatie willen we dan ook zoveel mogelijk tests doen zodat we steeds beter kunnen zeggen wat de rondworm ons wel en niet kan vertellen als het gaat om voorspellende effecten voor gebruik van bepaalde stoffen door mensen.”
Dierproefvrij
Hoewel meer en meer mensen de grote waarde van de onderzoeken met rondwormen inzien, komt één thema regelmatig terug: hoe verhouden deze onderzoeken zich tot onderzoeken met proefdieren als konijnen en ratten? “Dat is inderdaad een goede vraag. Je kunt stellen dat iedereen eigenlijk wel van dierproeven met zoogdieren af wil. Je kunt tevens stellen dat een rondworm óók een dier is en dat het daardoor niet verschilt van onderzoeken met bijvoorbeeld een konijn. Maar vraag een groep mensen eens wat ze doen met een mug of met mieren in hun huis? Uiteindelijk gaat het om keuzes. Veel onderzoek is gericht op de gezondheid van het ongeboren kind: daar gaat ook in dierstudies veel tijd en geld in om. Om daar onderzoek naar te doen, zijn de nakomelingen van konijnen of ratten nodig; die vormen het onderzoeksobject. Als je het zo uitlegt, voelen veel mensen er meer voor om te werken met de rondworm. En dat is ook wat mij zo aantrekt in mijn werk en in Vivaltes: ik wil graag een bijdrage leveren aan dierproefvrij werken. Daarnaast vind ik het prachtig om met een groot scala aan vakgebieden samen te werken, van overheid tot industrie en van onderwijs tot plantentelers. Ik kijk met ontzettend veel plezier uit naar het uiteindelijk resultaat van ons onderzoek naar de werking van pepers bij obesitas. Wanneer het onderzoek geslaagd is? Als het lukt om gezondheidsbevorderende stoffen in de pepers te identificeren én als we weten hoe we deze pepers het beste kunnen kweken, bijvoorbeeld in droge omstandigheden. Dat zou fantastisch zijn.”
Lees hier meer over het onderzoek op de website van Scientias.
In het EVERGREEN project van GreenPort NHN werken ondernemers en onderzoekers samen aan het vinden van innovatieve oplossingen voor duurzame teelt, inhoudsstoffen en teelt op water. Het EVERGREEN project wordt mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) en de Provincie Noord-Holland.